آیا انسان می تواند بدون گیاهان زندگی کند؟ بسیاری از جانداران دیگر نیز بدون گیاهان دوام نمی آورند.
انسان حتی قبل از شناخت دقیقِ گیاهان از آنها استفاده می کرد، اما شناخت ویژگی های گیاهان به او
کمک کرد تا بتواند از آنها استفاده های بیشتری ببرد. در این فصل ضمن آشنایی باگروه ها و ویژگی های
کلّی گیاهان، فرصت می یابید تا گیاهان محل زندگی خود را بشناسید.
بیشتر گیاهان آوند دارند
سلول های گیاه نیز مانند هر سلول دیگری برای زنده ماندن به مواد مغذی نیاز دارند. آب و مواد معدنی
در خاک وجود دارند. مولکول های کربوهیدرات فقط در اندام های سبز گیاه، به خصوص برگ ساخته
می شوند؛ بنابراین با این پرسش مواجه می شویم که چگونه آب و مواد معدنی از ریشه به برگ منتقل
می شوند وکربوهیدرات های ساخته شده از برگ به ریشه می روند.
انتقال آب و مواد مغذی در بسیاری ازگیاهان، از راه بافتی به نام
بافت آوندی انجام می شود. این بافت اجزای لوله مانندی به نام آوند
دارد. بافت آوندی که دارای آوندهای چوبی و آبکشی است،
در سراسر پیکر گیاه وجود دارد.
آوندهای چوبی، آب و مواد معدنی را از ریشه به
اندام های دیگر می برند؛ در حالی که آوندهای آبکشی
مواد ساخته شده در اندام های فتوسنتز کننده را به سراسر گیاه می برند. آوندها در برگ ها به خوبی مشخص اند
از خاک تا برگ
چرا با مشاهدهٔ برگ های پژمردهٔ
گیاه، به آن آب می دهیم؟ آب چگونه
از خاک به برگ ها می رود و سبب
شادابی آنها می شود؟ ریشه، آب و
مواد معدنی موردنیاز گیاه را جذب
می کند. آیا می دانید چه قسمتی از
ریشه این کار را انجام می دهد؟
به شکل 2 الف نگاه کنید. رشته های
ظریفی که روی ریشه قرار دارند،
تار کِشنده نامیده می شوند.هر تارکشنده در واقع یک سلول بسیار طویل است )شکل 2 ب(.دیوارهٔ
تار کشنده نازک است؛ بنابراین آب و مواد معدنی محلول در آن می توانند از دیواره تار کشنده عبور کنند
و وارد ریشه شوند.
آب و مواد معدني بعد از ورود به تار کشنده در عرض ريشه حرکت مي کنند و وارد آوندهاي چوبي
مي شوند )شکل 3(؛ بنابراين حجمي از آب و موادمعدني در آوندهاي چوبي جريان مي يابد که به آن شير. خام
مي گويند.
گیاه همهٔ آبی را که جذب کرده است، مصرف نمی کند؛ بلکه بخش زیادی از آن به صورت بخار از
روزنه های برگ خارج می شود. خارج شدن بخار آب از برگ، نیروی مکشی در گیاه ایجاد می کند.این
نیرو بر حرکتِ رو به بالای آب در گیاه نقش دارد.
به شکل 4 نگاه کنيد! کدام سلول ها فتوسنتز انجام مي دهند؟ چرا؟ مي دانيد گياهان با استفاده از
کربوهيدراتي که مي سازند و مواد مغذي اي که از خاک مي گيرند، مواد مورد نياز براي رشد و نمو خود
را تأمين مي کنند، مثلاً مي توانند پروتئين و چربي بسازند.
موادي که در برگ ها ساخته
مي شوند، همراه با آب وارد آوندهاي
آبکشي مي شوند. اين مايع را شير.
پرورده مي نامند.سلول هايي که
فتوسنتز نمي کنند، مواد مغذي
مورد نياز خود را از اين شيره تأمين
مي کنند. شيره. پرورده مقدارزيادي
کربوهيدرات دارد.
گیاهانی که آوند دارند
سرخس ها: استان های شمالی ایران از جاهایی است که در آن سرخس به طور خودرو رشد می کند.
سرخس ها اولین گروه از گیاهان آونددار و دارای ساقهٔ زیرزمینی اند. از این ساقه ها برگ هایی با
دمبرگ طویل ایجاد می شود که ظاهری شبیه شاخه دارند)شکل 5(. گاهی، پشت برگ های سرخس
برآمدگی هایی به رنگ نارنجی یا قهوه ای دیده می شود. هر یک از این برآمدگی ها مجموعه ای از
تعدادی هاگدان است که در آنها هاگ تشکیل می شود.هاگ ها با قرار گرفتن درجای مرطوب، رشد
و سرخس جدیدی ایجاد می کنند. همان طور که می دانید سرخس ها دانه تولید نمی کنند. آیا در استان
شما سرخس به طور خودرو رشد می کند؟
بازدانگان: شاید کاج و سرو را از نزدیک دیده باشید. چه ویژگی هایی از این درختان می شناسید؟ کاج
و سرو چه تفاوت اساسی با سرخس دارند؟
بازدانگان گل ندارند؛ اما دانه تولید می کنند. آیا می دانید تخمک و گرده در چه بخش هایی از این گیاهان
تشکیل می شوند؟
کاج و سرو داراي مخروط هاي نر و ماده اند )شکل 6(.هر مخروط از تعدادي پولک ساخته شده است. دانه هاي اين گياهان درون ميوه تشکيل نمي شوند؛ بلکه روي پولک هاي مخروط هاي ماده ايجاد
مي شوند.
نهان دانگان: بسیاری از گیاهانی که امروزه روی زمین وجود دارند،ازگیاهانِ گلدارند. با ساختار گل
و نقش آن در تولید مثل جنسیِ گیاهان گلدار آشنایید.گیاهان گلدار بسیار گوناگون اند و در آب وهواهای متفاوتی رشد می کنند.دانه های گیاهان گلدار در میوه محصور شده اند و به همین علت به آنها نهان دانه
نیز می گویند.آیا می دانید نهان دانگان را بر چه اساسی گروه بندی می کنند؟
گیاهانی که آوند ندارند
خزه ها قدیمی ترین گیاهان روی زمین اند. این گیاهان ارتفاع زیادی ندارند و پوشش مخمل مانندی روی
زمین ایجاد می کنند)شکل 7 الف(.
دیدید که بخش های برگی شکل و ساقه مانند خزه از سلول های مشابهی تشکیل شده اند؛ بنابراین گفته
می شود که خزه، ساقه و برگ حقیقی ندارد.خزه ها ریشه هم ندارند و به جای آن، اجزایی به نام ریشه سا
دارند که از یک یا چند سلول ساخته شده اند. خزه ها مانند سرخس ها به جای دانه با هاگ تکثیر
می شوند. هاگ ها در هاگدان موجود در رأس خزه تشکیل می شوند. هاگ وقتی درجای مرطوب قرار
می گیرد، رشد می کند و از آن خزهٔ جدیدی می روید.
گیاهان در زندگی ما
اگر بخواهید از نقشی که گیاهان در زندگی ما دارند، سخن بگویید، کافی است همین کتابی راکه در
.) دست دارید، مثال بزنید.کاغذ کتابی که در دستان شماست، از گیاهان به دست آمده است )شکل 8
گیاهان می توانند منبع تولید ثروت باشند؛ زیرا علاوه بر استفاده های رایج، به عنوان مادهٔ اولیهٔ بعضی
از داروها در پزشکی و داروسازی نیز به کار می روند )شکل 9(. مثلاً نوعی دارو که برای بیماران قلبی
به کار می رود، از گیاهی به نام گل انگشتانه به دست می آید. از نوعی باقلا ماده ای به دست می آورند
که با استفاده از آن، گروه خونی را شناسایی می کنند. شما چه نمونه هایی از کاربرد گیاهان در زندگی
انسان می شناسید؟
مهم ترين نقش گياهان در زندگي ما و جانوران خشکي زي، مربوط به فتوسنتز است. فتوسنتز علاوه بر
تأمين غذاي جانداران، در توليد اکسيژن و مصرف کربن دي اکسيد نقش دارد.دانستيد که مقدار
کربن دي اکسيد درکره زمين افزايش يافته است. آيا با توجه به اينکه گياهان اين ماده را مصرف مي کنند،
افزايش پوشش گياهي به تنهايي مي تواند مشکل افزايش کربن دي اکسيد و گرم شدن زمين را برطرف
کند؟